mardi 30 août 2016

Itre hunahmi e Drehu

Ame e Drehu, hetre köni baselaia :

Ame la paane baselaia, tre, Wetr. Ukeinesödi SIHAZE la Angajoxu, Emmadi la Isola. 
17 lao hunahmi e Wetr

Hnathalo 
Wanaham 
Ciole (Kirinata)
Tingeting 
Saint-Paul
Kumo 
Nang
Luecila    Hnepegötran = Waihmenë
Hnapalu
Hnanemuhaetra
Jokin
Hnacaöm
Xepenehe     Hnepegötran = Ewë, Enu
Siloam 
Easo 
Mucaweng
Hunëtë


Ame e Gaica, tre, Puionodi ZEULA  la Angajoxu, Hatredi la isola. 
4 lao hunahmi e Gaica
Drueulu
Qanono        Hnepegötran = Hnaman
Hapetra
Wedrumel 


Ame e Lösi, tre, Evanesiedi BULA la Angajoxu, Christinëdi la Isola. 
16 lao hunahmi e Lösi
Mu 
Joj
Luengöni
Xodre
Hnaeu 
Wasany
Inagoj
Jozip
Traput 
Hnase
Kejëny
Hnadro
Hmelek
Thuahaik
Hunöj (Wiwatul)
Tiga


                                                          Köni Angajoxu ne Drehu
                                                      Lösi,                Gaica,             Wetr







Biographie de Sisiwanyano


                Sisiwanyano est un puissant guerrier du district de Wetr dans l’île de Lifou, à la fois mi-homme, mi-dieu. Son frère cadet s’appellerait Capenehe selon Loïc Mangematin[1], d'après une chanson traditionnelle[2], Hlemu sesë serait, en fait, le prénom de Sisiwanyano. Tous deux appartiennent au clan Gala, dont Sisiwanyano devint le hazé  (le dieu) du clan. 
                D’après les légendes, Il eut beaucoup de femmes : la plus connue est Hnasonedrë « belle femme d'Ouvéa appelée la fille du vent du nord » selon la légende rapportée par Loïc Mangematin. Il eut aussi quatre enfants dont le dernier s’appelle Dhoxet, qui signifie « algue vénéneuse ». Au niveau typologique nous remarquons que le cap Bernardin, au sud-est de la tribu de Tingeting, est son lieu d’habitat, nommé en Lifou Jua i Sisiwanyano (littéralement cap de Sisiwanyano).




[1] Cf. Bibliographie : « Les légendes de Sisiwanyano »
[2] « Eciëpi e Fetrahe » Chanson traditionnelle reprise par la troupe de Wetr

Itre pengöne qëmek

Itre pengöne qëmek:


  • Ijine kola hnaho së
  • Qëmeke i medreng
  • edrö ne mel
  • Qëmekene traqa
  • Qëmekene tro
  • Qëmekene faipopo
  • Qëmekene qeje faipopo
  • Qëmekene iahni
  • etc...
  • Wanakoimei wezipo

Edrö ne mel




Le iahni
Tiqa catr hnei qëmek ngöne la qenenöje së.
THEME : LE TRESSAGE


MOTS
TRADUCTIONS
EXEMPLES
Behno
Natte en feuille de cocotier
Xome jë lai behno celë matre tro nyipun a lapane
Boelëne
Bouillir  quelque chose
Kola boelën lai wedr
Burum
Balai
Qaqaa a kuci  burum matre nyidrawan, Uma ne meköl
Cici ne nu
Bourgeon terminal du cocotier dont les feuille sont étét débarassées de leurs nervure puis forgées
Ka mingöming la cici ne nu eö
drohnu
Feuille de cocotier
Itre nekö trahmanyi a sa drohnu
Eköth
Entreprendre, ouvrage, commencer le travail
Angatr a eköth la watreng
Fifikë
Hirondelle
Nenë a tith lai  fifikë memine lai drohnu
Fitr
Déssécher, se faner
 Kola fitrela itre wedr
Hu ixöe
Tisser une natte
 kama a hu ixöe
Jön
Secher quelque chose au soleil
Nënë a jön la itre wedr matre a jön kuhu ne ka jö
Siji wedr
Entailler les les feuilles de pandanus dans le sens de la longueur pour en faire des bandes pour le tressage de natte
Itre föe a siji wedr matre tith la ixöe
Tapakau
Panier
 Itre jajiny a kuci tapakau hnine kuci tepene la itre gato
Thöne aluën
Couper en deux
Kola thöne aluën lai dröhnu
Tith
tresser
Itre treng  hna tith hnei drohnu
trapetr
Chapeau
Kaza lai trapetrei angeic
Treng
Panier
Ajë lai treng matre tro së alien hnei koko
Watagai
Tresser des feuilles de cocotier pour couvrir un  préau
Itre jajyiny a ti watagaingöne la  umakecen
watreng
Sac
 Kaza lai watrenghna tith ne wedr
Wene balo
Ballon
Ame lai wenebalohna kuca nei drohnu ?

Pengöne la lue qatre föe e Zilihu

A
me la pengö i nyidrö eko, tre, lue atre nyidro ceitun me eashë. Lue trejine nyidro. Ngo isa pëkö nekö i nyidro. Ngo ngön la nyidro a isa qatre föe hnei nyidro hna pane iwesitrë me ihelë. Nge ame lai, tre, hlapa ekö ceitun me hnapet. Ngo hnei qatre föe heatra hna helë qatre föe cipa. Ö nine lai qatre föe cipa,matre tro ni ië, nga tro ni a lapa ngön la ketre pun la hnapet, nge tro nyipo a lapa ngön la ketre pun. Ame hna cia jë la iwatratra qaathei nyidro. Ame la haetra, tre, kola ajan hnei nyiidro tro hë a pë nöj, nge ame qatre föe cipa, tre, aja i nyiidro troa hetre nöj, ke pi tro nyiidro a ce lapa me itre atr nge pi tro hë ketre a temoni. Xele kö ma troa atr ngo pi tro hë a temoni. Haawe ame nyidro, tre, thaa lue atre hmaca kö ngo lue temoni hë.
Haawe ame lai hnapeti cili, tre, thaa hnapet i itre atre hmaca kö ngo hnapet i temoni pëhë. Nge ame lo lai lue qatre föe, tre, thaa paatre kö iwatratra qaathei nyidro. Aja i haetra troa pë nöj nge aja i cipa troa hetre nöj. Maine hun la aja i qatre föe haetra, ame hna paatre pi lai hnapet cili a thaa hnapeti hmaca kö ngo hnagejë pena ha. E ketre drai, tre, nöjë hë nge kola cia la itre sinöe me haö me otretr nge itre waco me atr a tro agö ngön. Hune pena ha aja i qatre föe cipa. Maine caangömen lao treu kola tune lai. Sheshëkötre hmaca ha shë, paatre hmaca ha lo nöj, nge hnagejë hmaca ha, ke iwatratra lue qatre föe. Aja i ketre troa hetre nöj nge nge ajai i ketre troa pë hlapa, qaan la drai cili uti hi ngön la macatre 1939. Nge thatre kö shë la pun epin. Ame ekö la he i Hagen, tre, hna kaqa e cili ngöne lai hnapeti cili. Ame le eje ne lai he ekö ka kaqa e cili, tre, Memphis. 


                            Hna cinyihane hnei hnamiatr kacoco Sanyie qatr
Qene Drehu me itre ewekë ka fetra qa kuhu hnagejë.

Bozu së eni ketre nekönatr ka co a pane amamane la ipië me xou qemekei nyipunie ka troa e la itre xa mekun hnei eni na pi troa ce fe me nyipunie ngöne la aqane qene drehu enehila me itre ewekë ka fetra qa kuhu hnagejë.
Ngöne la pan ejehilai, kahape ame enehila hna majemin troa qene wiwi hnene la itre kem me thin kowe la itre nekönatr, pine laka angatre jë mekun kahape ame la qene drehu tre ka tha nyipi ewekë kö kowe la melene la itre neköi i angatr. Ngo eni a pi troa ce thawa me nyipunie la nenge na mekun jën la aqane mekun cili. Nyipici kahape ame enehila tre easë hë ngöne la ketre hneijin. Ngo loipe tro easë a mekun kahape ame la wan hnei easë, ka fetra qa ka ? Easë itre nekoi ka wetrewetr maine itre xan ju pena. Eni a qaja lai pine laka ame enehila tru catr hnei nekönatr kaco ka thatre la aqane qene drehu, maine tro së a trotrohnin hnyawan la mekun hnei eni na pi ce troa thawa me nyipunie, tre, maine tro së palahi a qene wiwi, tre ame ngöne la ketre ijine tro la qene lapa së a paatr.
Maine tro së tro enehila e Drehu, xalaithe hi la itre ka qene drehu nyiawa, tre, kolo itre qatr me qatre föe nge ame pë lo xan tre loi macaju kö lo ka qene papale. Nyipi ewekë catr tro së a melën la qene zi së me thawa koe la itre nekö së la itre aqane mele së hnei itre xötrëpane së na anith koi së. Ame la qene drehu maine tro së trotronin nyawan, tre kola qaja kahape atre dreng me atre huliwan la na qaja. Loi tro së a mekun kahape ame la tregewekë cili nyine xup la nöj. Kola hape dreng la itre trengewekë ka loi troa xup la melene la atre memine la nöj me ce huliwan me kuca la na qaja hnei ka atre matre tingeting la mele së.
Ame la ketre, tre, tha tru macakö la itre ka atre la ejene itre öni ka sesë, itre öni ka wewe me nyap me itre öni ne hnagejë. Maine tro së dreng la itre nekonatr a ithanada, tre, tro së dreng la angatr a hën la itre öni ka sesë kahape waco. Thatre hë agatr kahape ame la itre waco cili tre hetre ejei angatr tune la ziaxetë, fitiku, waco madra, madrahe, xat, halo maine eniana nge ame pëhë lo itre öni ne hnagejë hnei angatr na hën kahape i, thatre hë angatr la ejene la itre i, maine pena angatr a hën la qene wiwi ne la itre öni cili. Thatrhë angatr kahape ame lo carang qene drehu tre ipeze, ame la wiwa tre wenexetre maine itre xan ju pena. Eni a qaja lai pine laka easë atrun la xa qene lapa ngo thatrehë së kahape ame la easë qene wiwi maine qene papalé kowe la itre nekönatr ka co, tre, easë fe lai a humuth la qene lapa së memine la qenenöje së.
Hna luen maine tro së a ce ngöën la aqane melene la atre kamadra, tre, tro së öne kahape tha ceitune kö memine la aqane mele së. Nene la qenenöjei kamadra na löth la aqane mele së. Enehila itre nekönatr a iji görok menu, pë hë nyipi huliwa nine la itre qenenöj. Musi hë kahaitr, sixa, me kanabis. Ijine faipopo kola hmo hmenu la itre thupetresij me itre nekotrahmany, xa ijin thupene faipopo kola traqa la ngazo koi itre ka ij tui itre loto na hna me humuth la itre xa trejin me së. Ufi sixa menu hë lo itre nekönatr ka co, pë hë imetrötrekeu. Itre tremun a ce ij, thupëtresij me nekötrahmany a ce uf me ce mo. Kola qaja hnei ketre nyima qangöne la hunahmi ne Tingeting kahape asehë amon la itre trjine me eni nene la itre ewekë ka traqa fë qa kuhu hnagejë.
Ame fe lo itre hnëmec tre tru catr macaju kö la itre ka ij hune la itre ka tha ij, easë ön kahape tro menu hë së, ase nyawa löth la aqane mele së hnene la itre ewekë i kamadra. Ame fe la ketre, tre, enehila ame lo itre thin, tre nyapa macajukö lo elo bingo hune la troa thupëne nyawan la itre nekoi angatr, ame pë la pun tru catr hnei « délinquant » me « délinquante ». Kola qajaqaja koi së troa hmekën la mel, pine laka kola nyima sai së hnei kamadra, angatr a mele nyiwa nge ame pë së tre na emoth tun la itre ka xeti he. Itre neko së hna na ekuhu ngojeny, xan a wesipo hnei kanabis, xan kola traqa menu la itre xa mec, xan a i humuth kola ha tun lo itre « film americain ».
Luzi hë la nöje së hnei itre mo ka angazon la aqane mele së. Tro së ce atre kahape ame la itre atre tre ka lolo catre angatr ngo hnei kahaitre pë me itre xa ewekë hna angazon la aqane mele së.
Angetrejine, ijine hila troa anith kowe la itre nekö së la itre mekun ka lolo matre tro angatr elany a mel ngöne la tingeting me ihnim jëne la qene drehu me qene nöje së.
Tru catr palahi la xou troa ne qeje pengöne la itre xa mekun ngo eni palahi a qaja jëne la ipië me metrötr, oleti nge asetihë.



DRAIKOLO Marvin, Qene Drehu me itre ewekë ka fetra qa kuhu hnagejë, 27/07/2016.

Itre han (les couleurs)

ITRE HAN
 
madra = rouge
bulu = bleu
mamadrai xötr = bleu ciel
wakini = bleu turquoise
hatr = vert
wetrewetr = noir
hmedr = jaune
sokola, dro = marron
qia = gris
maea/mamadraixötr/palulu = violet
madramedr = orange
wië madra = rose
peledrë ka madra
 
 


lundi 29 août 2016

Itre götran ne trei

  1. tête = he
  2. nuque = pixöj
  3. épaule = iap
  4. bras = wanakoim
  5. coude = watine ngöne im
  6. avant-bras = wanakoim
  7. poignet = wanakoim
  8. main = wanakoim
  9. doigt = hene wanakoim
  10. bassin = gö
  11. cuisse = itrepë
  12. genou = watingöneca
  13. mollet = trengenoxel
  14. cheville = waca
  15. pied = waca
  16. orteil = hene wanakocaa
  17. poitrine = imano
  18. ventre = hni
  19. paume de la main = hnatrapaim
  20. pousse = wanako xumu ono
  21. index = wanako hulesep
  22. majeur = wanako haetra
  23. auriculaire = wanako këjin
  24. annulaire = wanako ketr
  25. ongle = itaim
  26. cheveux = pen ne he/ tin ne he
  27. front = göpadri
  28. sourcils = pen ne alamek/ hun ne mek
  29. yeux = alamek
  30. pupil = dremun ne alamek
  31. nez = hnafij
  32. bouche = që
  33. lévre = ineqë
  34. langue = thinem/ sepeneqë
  35. menton = hun ne enaj
  36. joue = itrasitr
  37. oreille = hnangenyë
  38. gorge/cou = hnyinawa
  39. aiselle = hnapinyi
  40. aine = othë
  41. talon = tidröca
  42. nombril = pit(i)
  43. dos = jus
  44. plante des pieds = hnatrapacaa

Itre mataitus : föe me trahmany

Itre mataitus 45

14 mataitus föe : a e ë i o ö u (voyelles courtes); aa ee ëë ii oo öö uu (voyelles longues)
31 mataitus trahmany : b c d dr dj f g h hl hm hn hny hng j k l m n ny ng p q r s t tr th v w x z

Itre drai me itre treu

Itre drai ne la wiik
  • thupenehmi = le jour après la messe
  • drai ange dic (Lösi) drai menu (Wetr/ Gaica) = le jour d'étude biblique avec les moniteurs. Le jour où les gens font ce qu'ils veulent comme aller aux champs ou à la pêche par exemple
  • drai menu (Lösi) drai hnacian (Wetr/Gaica) = étude biblique / jour d'activités libres
  • drai ka co = jour d'étude avec les enfants
  • drai ka tru = jour d'étude avec les adultes
  • mecixen = jour des travaux ménagers et préparation de la nourriture pour le dimanche. Jour de jeûne
  • drai hmitrötr/ sabath = personne n'a le droit de faire quelque chose sinon MANGER ET PRIER. JOUR CONSACRER AU SEIGNEUR
Histoire : Les missionnaires ont établis les jours en fonction de leurs activités bibliques, avant, le calendrier est rythmé par le calendrier de l'igname. La semaine n'existait pas.
Avant un seul pasteur fessait le tour de l'île pour enseigner aux moniteurs et diacres, c'est la raison qu'il y a deux noms et significations différentes pour un jour (ex : mardi & mercredi)
 Itre treu ne la macatre
 
  • satresi
  • canaalu
  • xomathipikoko
  • ngöneqeu
  • qielu
  • hnaihedrö
  • mecipudrelë
  • uthixaji/ngongoxaji
  • wenehmitre
  • xölep
  • sawaan
  • kötrecileëji
Helepë koko
 




mardi 2 août 2016

itre xa ukehajin

  • Kölo ene_hilo la hi  ngo tha ngo tha elanyi hmacak(ö)
  • Ame (e)ni lo e Hnaengönen ne köloi  zozoi buke la madrin, hna thi, hna thi uke ne caasi hi hnene la madrin, we jeuness de mon pays, de mon pays, pays natale. Isijini popole, isa kuci jeunessi jë ngo wangekö, lo lai jeuness, lo lai jeuness i hnaengönen
  • Ke ma elanyi hë lo kölö lo eni eni hë e hë e ketre götr(an)
  • Mamatife popo Poleë athip athipejë la darapo
  • I hnapapa e celë e Wagejen, troni a suene Zeulati ka lolo, tixe huni ka lolo; ikuroni ka lolo, ka epine palua
  • Selimaselo iolesi mano ne mel, Ke xele ni Jua e Hnawe atre thunge aemoun. E së Pierë lo sitrima ka tru hajin Kölo ke da ma feke jë hunei waza e Oriatal

itre etrun (les nombres)

Itre etrun

1 caas
2 luetre
3 könitre
4 eketre
5 tripi
 
6 cangömen
7 luengömen
8 köningömen
9 ekengömen
10 luepi
 
11 cako
12 luako
13 köniko
14 ekako
15 tripi
 
16 caqaehano
17 lueqaehano
18 köniqaehano
19 ekeqaehano
20 CAA ATR
 
 
 5 hene wanakoim + 5 hene wanakoim +
5 hene waca + 5 hene waca                                 =                                                  CAA ATR
 

Itre hene wanakoim (les doigts de la main)

Wanakoim = main
Hene wanakoim = doigts de la main

Wanako xumu ono = le pouce
Wanako hulesep = l'index
Wanako haetra = le majeur
Wanako këjin= l'annulaire
Wanako ketr = l'auriculaire


lundi 1 août 2016

Itre ka ini ngöne la hnaluuene macatre ne License de Langue et Culture Océanienne

qaane la qëmeken utihë la pun:
Draikolo Monu
Kaemo Agathe
Soler Nina Tanë
Upane Hmeja Evelyne

Ame la lue nekötrahmany tre : Draikolo Monu me Angexetine Husa (Hetre hnötr bulu)
ame la neköjajiny tre : Angexetine Hilary Tanë